Η «ευθύνη», ως έννοια και στάση ζωής, είναι από τις πιο αμφίβολες κατανοητικές στάσεις. Αν, βέβαια, κανείς τη μετρήσει σοβαρά, ως διάθεση «ανάληψης» και ως στάση «ανταπόκρισης». Ταυτόχρονα, ως λέξη, είναι μάλλον άβολη. Για να μην πω ενοχλητική, για τους πολλούς τουλάχιστον… Δεν είναι, επομένως, τυχαίο ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο χαμηλής ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας.
Οι συνέπειες είναι τραγικές! Εμφανίζονται είτε ως υποτίμηση του παρελθόντος, είτε ως αδέξιος χειρισμός του παρόντος, είτε – το χειρότερο – ως αδυναμία σωστής «ανάγνωσης» του μέλλοντος. Ένα μέλλον το οποίο έχουμε ήδη τραγικά υποθηκεύσει.
Κάποιοι θεωρούν τον αναστοχασμό του παρελθόντος ως άσκοπη καταφυγή. Ως ανούσια επιστροφή που «εγκλωβίζει» τον άνθρωπο σε παρελθοντική λογική και τον απομακρύνει από την αίσθηση της πραγματικότητας. Άλλοι βλέπουν την κακοδαιμονία του παρόντος ως υπόθεση ευθύνης, που δεν τους αφορά. Ενώ, οι περισσότεροι αδυνατούν να χαράξουν το μέλλον με όραμα ζωής και πυξίδα ευθύνης!
Και όμως. Η αξία της ευθύνης και η υπευθυνότητα, ως στάση ζωής και συμπεριφοράς, βρίσκoυν την πραγματική τους έκφραση σε προγονικές αρχές και πανάρχαιους θεσμούς. Ενδεικτικά, θα αναφέρω το θεσμό των «Εύθυνων» (δημόσιοι ελεγκτές) της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και να δείξω το πώς λογοδοτούσαν οι «υπεύθυνοι», όταν αποχωρούσαν από το δημόσιο βίο.
Ακόμη, θα ήθελα να θυμίσω τα «εύθυνα» (δημόσια τελετή απόδοσης της ευθύνης, για τους υπόλογους) και να τα συσχετίσω με τα «ανεύθυνα» και «φτηνά» που συμβαίνουν στις μέρες μας. Καταστάσεις, δηλαδή, και νοοτροπίες που αλλοιώνουν το χαρακτήρα της προσωπικής ή και της συλλογικής ευθύνης μας.

Ωστόσο, η αξία της ευθύνης παραμένει πυξίδα και στάση ζωής , για όσους κρατούν ζωντανό το όραμα μιας «ανθρώπινης» κοινωνίας. Για όσους έχουν τη γενναιότητα να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους ως πηγή της ανθρώπινης εμπειρίας . Για εκείνους που αισθάνονται τη σκέψη, τα συναισθήματα και τις πράξεις τους ως επιλογή συνείδησης και αποδοχή των συνεπειών που επισύρει κάθε συνειδητοποιημένη πράξη. Με την έννοια αυτή είμαι υπεύθυνος σημαίνει: ότι νιώθω υπόλογος ως άτομο, ως γονιός, ως δάσκαλος, ως κοινωνικό πρόσωπο, τελικά και αναλαμβάνω την ευθύνη που μου ανήκει για τις δεινές αντινομίες του καιρού μου.
Αυτή η έννοια της αυτοαποδοχής της ευθύνης νομίζω πως είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό της υπευθυνότητας. Όμως, το πρόβλημα, όπως διαμορφώνεται στην προσωπική μας ζωή και στην κοινωνική πραγματικότητα, είναι ακριβώς αυτό: ότι η αγωγή της ευθύνης και η αποδοχή της υπευθυνότητας, είναι το συνεχώς ζητούμενο.
Αλήθεια, σε προσωπικό επίπεδο, πόσο έχουμε τη γενναιότητα να κοιτάζουμε βαθιά μέσα μας. Να νιώθουμε τι πραγματικά θέλει η ψυχή μας. Να επιχειρούμε, συστηματικά, μια προσωπική αναζήτηση για το τι μετράει στη ζωή, ποιοι είμαστε, συνειδητά ή ασυνείδητα… Ποια είναι τα προσόντα μας και οι αδυναμίες μας και πώς ενεργούμε στην προσωπική και την κοινωνική μας ζωή.
Μόνον έτσι θα ξεκαθαρίσουμε μέσα μας τι θέλουμε στη ζωή. Με αυτόν τον τρόπο θα «χτίσουμε» μια υγιή προσωπικότητα. Αυτή η έννοια της ολοκληρωμένης προσωπικότητας μπορεί και πρέπει να είναι ο προσανατολισμός μας: η επιδίωξη ενός πολιτισμού προσωπικής ωριμότητας. Σ” αυτόν το πολιτισμό πρέπει να βρούμε το δρόμο της ευθύνης μας.
Η έλλειψη αυτής της ευθύνης, σε κοινωνικό επίπεδο, κάνει τα πράγματα περισσότερο περίπλοκα και τραγικά: δεν έχουμε τη φρόνηση να βάζουμε προτεραιότητες. Να κάνουμε τις βέλτιστες επιλογές. Δεν έχουμε αναπτύξει στον απαιτούμενο βαθμό τη συναίσθηση ενός συλλογικού πνεύματος, που πρέπει να καθορίζει το βαθμό ωριμότητας της κοινωνίας. Ιδιαίτερα, κάτω από την περίσταση που διερχόμαστε, η κοινωνία μας θαρρείς και είναι διαποτισμένη από ένα είδος κοινωνικού εγωκεντρισμού, που γεννά το πολλαπλό ανθρώπινο αδιέξοδο.
Για το αδιέξοδο αυτό ένας είναι ο δρόμος: οι δεξιότητες ανάπτυξης προσωπικής ταυτότητας: (αυτογνωσία, αυτοεικόνα, αυτοεκτίμηση, αυτοδιαχείριση, αυτοέλεγχος, αυτορρύθμιση, αυτενέργεια…). Με αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούμε να καλλιεργήσουμε την ικανότητα να αναλαμβάνουμε την ευθύνη των πράξεων μας.
Η προσέγγιση αυτή είναι στην ουσία μια «αναβίωση» των ξεχασμένων αξιών. Των αξιών που δεν είναι χώρος «γνώσης και μάθησης», με τη στενή έννοια, αλλά χώρος ευρύτερης καλλιέργειας και παιδείας!
Τα παιδιά από νωρίς πρέπει να μαθαίνουν και να σκέφτονται με ένα τρόπο συλλογικό. Να οργανώνονται σε ομάδες, για να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του αύριο. Αυτό επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια δεξιοτήτων κατανόησης του εαυτού τους. Με τη συγκρότηση μιας εσωτερικής εστίας ελέγχου των σκέψεων και των επιλογών και την ενθάρρυνση ανάληψης ρίσκου για το σχεδιασμό και την επίλυση προβλημάτων τους. Με την κατανόηση βασικών «μαθημάτων ζωής», μέσα από τα οποία θεμελιώνουν την πίστη στον εαυτό τους και την εμπιστοσύνη στους άλλους.
Πρώτο και βασικό μάθημα ζωής: το μάθημα της αυθεντικότητας. Η εσωτερική στροφή και καλλιέργεια που επιτρέπει στο άτομο να ψάχνει βαθιά μέσα του, για να ανακαλύψουμε το πρόσωπο που είναι προορισμένο να γίνει. Είναι σημαντικό να ακολουθεί κανείς το όραμα του «προσώπου» του. Να αποφεύγει κάθε τι που τον βγάζει από την τροχιά μιας επιθυμητής πορείας προς την αυτοπραγμάτωση…
Ο τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο είναι μια και μόνο συνεπής και υπεύθυνη πορεία και προς τον εαυτό του και προς τους άλλους: να προσανατολιστεί στην ανακάλυψη του εαυτού του (αυτογνωσία) και στην αναζήτηση του δρόμου προς την πραγματική ευτυχία… Αυτό, είναι μια βαθύτερη αντίληψη νοήματος. Είναι μια πορεία ανακάλυψης. Ένα «μάθημα ζωής» και Συναισθηματικής Νοημοσύνης για το πώς να ακούμε την καρδιά μας, πώς να κατανοούμε, πώς να αναγνωρίζουμε και να μοιραζόμαστε συναισθήματα με τους άλλους.
Ευρύτερα, θα έλεγα ότι ένας υπεύθυνος άνθρωπος δεν είναι μόνον «αυτογνώστης». Δεν ζει μόνο με ή για τον εαυτό του. Είναι ένας ευρύτερα ενήμερος άνθρωπος. Γνώστης και κάτοχος μιας γενικής παιδείας, με δυνατότητα εμβάθυνσης και κριτικής στάσης. Μόνον έτσι θα μπορεί να διακρίνει τις αντινομίες της ζωής, να αξιολογεί τις ευκαιρίες και τις επιλογές του.
Το άτομο που έχει αναπτύξει την αξία της υπευθυνότητας βρίσκει ουσιαστικό περιεχόμενο και νόημα ζωής στην κοινωνική του διάσταση. Μαθαίνει να ενεργεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκτά όχι μόνο επαγγελματική κατάρτιση και προσωπική επιτυχία, αλλά γενικότερα τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει διάφορες καταστάσεις και να συνεργάζεται με τους άλλους. Έτσι, σφυρηλατεί την αυτοεκτίμησή του και την αυτορυθμιζόμενη προσωπικότητά του, στοιχεία απαραίτητα για μια δυνατή προσωπικότητα.
Μόνο από μια τέτοια προσωπικότητα εκπορεύεται η προσωπική ευθύνη και η υπεύθυνη «στάση ζωής». Μόνο μια τέτοια στάση ευθύνης σφυρηλατεί μια νέα γενιά ευθύνης, μια οικογένεια ευθύνης, ένα σχολείο ευθύνης…Μέσα από όλα αυτά θα προκύψει, ο συνειδητοποιημένος πολίτης, ο πολίτης ευθύνης, ο επιλεκτικός, ο ώριμος, ο υπεύθυνος πολίτης. Ένας πολίτης μέσα από η λογική και την ευαισθησία του μεγάλου Ν. Καζαντζάκη: «…Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γη…αν δεν σωθεί, ΕΓΩ φταίω,…». Αυτός ο πολίτης είναι ο δικός ΜΑΣ δρόμος.
Ελένη Δούκα – Πατέρα, Εκπαιδευτική Ψυχολόγος – www.huffingtonpost.gr
Εναλλακτική   Δράση