Το μυστήριο της συνειδητότητας

Άρθρο του Ανώτερου Λέκτορα Steve Taylor
Εδώ και πάνω 20 χρόνια, το πεδίο μελετών πάνω στην έννοια της συνειδητότητας γίνεται όλο και πιο δημοφιλές, εν μέρει επειδή ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι η συνειδητότητα αποτελεί ένα από τα τελευταία εναπομείναντα μυστήρια. Σύμφωνα με αυτή την πεποίθηση, έχουμε πλέον φτάσει στο σημείο όπου κατανοούμε σε μεγάλο βαθμό προβλήματα, όπως η εξέλιξη, η φύση της ζωής και η προέλευση του σύμπαντος, οπότε τώρα ήρθε η ώρα να στρέψουμε την προσοχή μας μέσα μας και να λύσουμε το πρόβλημα της συνειδητότητας.
Η συνειδητότητα είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, εν μέρει επειδή βρίσκεται στο είναι μας. Οι περισσότεροι όμως ορισμοί της περιλαμβάνουν 2 στοιχεία: την υποκειμενική εμπειρία μας (δηλαδή τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις αντιλήψεις και τις αισθήσεις ή ποιότητες (qualia) όπως μερικές φορές ονομάζονται γενικά), και την επίγνωσή μας για τον κόσμο γύρω μας, τα φαινόμενα και τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα μέσα σε αυτόν.
Όταν οι επιστήμονες ξεκίνησαν να ερευνούν την έννοια της συνειδητότητας, οι περισσότεροι ήταν βέβαιοι ότι δεν θα τους έπαιρνε πολύ καιρό για να λύσουν το μυστήριο. Πίστευαν ότι οι μέθοδοι εγκεφαλικής απεικόνισης θα μας επέτρεπαν να δούμε τον τρόπο που τα δισεκατομμύρια εγκεφαλικών νευρώνων συνεργάζονται για να δημιουργήσουν την υποκειμενική μας εμπειρία. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι πέρασαν πάνω από 2 δεκαετίες εντατικής έρευνας και θεωρίας, η πρόοδος που σημειώθηκε είναι ελάχιστη. Αρχικά οι νευροεπιστήμονες θεωρούσαν ότι η συνειδητότητα βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου, αλλά στη συνέχεια παραδέχτηκαν διστακτικά ότι κατά κάποιο τρόπο φαίνεται να προέρχεται από τον εγκέφαλο γενικά. Ωστόσο, κανείς δεν έχει την παραμικρή ιδέα πώς συμβαίνει αυτό.

Ίσως φαίνεται φυσικό να υποθέσουμε ότι η συνειδητότητα προέρχεται από τον εγκέφαλο κι όπως ένας επιστήμονας μου είπε κάποτε «Δεν μπορούμε να ψάξουμε πουθενά αλλού. Αν η συνειδητότητα δεν πηγάζει από τον εγκέφαλο, από πού αλλού θα μπορούσε να ενδεχομένως να προέρχεται;». Ωστόσο, το επιχείρημα αυτό μοιάζει πολύ με τα επιχειρήματα που συνήθως χρησιμοποιούνταν για να υποστηρίξουν την ύπαρξη του Θεού: «Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να εξηγήσουμε κάτι, άρα υπάρχει Θεός!».
Στην πραγματικότητα, ορισμένοι φιλόσοφοι θεωρούν ότι η υπόθεση πως ο εγκέφαλος δημιουργεί τη συνειδητότητα δεν ισχύει. Ο εγκέφαλος είναι απλώς μια μαλακή μάζα φαιάς ουσίας – πώς θα μπορούσε λοιπόν να δημιουργήσει τον πλούτο και το βάθος της συνειδητότητας; Το να πιστεύουμε ότι αυτό συμβαίνει είναι λάθος αφού ο εγκέφαλος και η συνειδητότητα είναι 2 διαφορετικά φαινόμενα, τα οποία δεν μπορούν να εξηγηθούν με τους ίδιους όρους. Όπως είπε και ο φιλόσοφος Colin McGinn, το να ισχυριστούμε ότι ο εγκέφαλος δημιουργεί τη συνειδητότητα είναι σαν να λέμε ότι το νερό μπορεί να μετατραπεί σε κρασί.
Ο φιλόσοφος David Chalmers αποκάλεσε την περίπτωση «δύσκολο πρόβλημα». Οι ψυχολόγοι και οι νευροεπιστήμονες μπορούν να εξηγήσουν κάποια θέματα αρκετά καλά – για παράδειγμα τον τρόπο που ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες, τη λειτουργία της προσοχής και της μνήμης και ούτω καθεξής. Πρόκειται για τα «εύκολα προβλήματα». Το «δύσκολο πρόβλημα» όμως του τρόπου που ο εγκέφαλος μπορεί να δημιουργήσει τη συνειδητότητα δέχεται πολύ λιγότερες εξηγήσεις και πιθανόν δεν έχει καμία λύση.
Εναλλακτικές απόψεις για τη συνειδητότητα
Ωστόσο, υπάρχουν πειστικές εναλλακτικές μέθοδοι για να εξηγηθεί η συνειδητότητα χωρίς να θεωρείται εγκεφαλική δραστηριότητα. Η άποψη του David Chalmers είναι ότι, αντί να δημιουργείται από τον εγκέφαλο, ίσως να αποτελεί μια θεμελιώδη δύναμη του σύμπαντος, όπως είναι η βαρύτητα ή η μάζα. Με αυτόν τον τρόπο, η συνειδητότητα άρχισε να υπάρχει όταν γεννήθηκε το σύμπαν και υπάρχει παντού και πάντα. Μια παρόμοια άποψη προέβαλε ο φιλόσοφος Robert Forman, σύμφωνα με την οποία η συνειδητότητα υπάρχει ως ένα είδος πεδίου έξω από τον εγκέφαλο και η λειτουργία του εγκεφάλου μπορεί να τη «συλλάβει» όπως ένας ραδιοφωνικός δέκτης και στη συνέχεια να τη «διοχετεύσει» στον οργανισμό μας.
Προσωπικά, θεωρώ ότι η συγκεκριμένη εξήγηση έχει περισσότερο νόημα από το να συνεχίσουμε να ψάχνουμε μάταια στον εγκέφαλο την ερμηνεία της ύπαρξης της συνειδητότητας. Επίσης, είναι πιο λογικό από το να τη θεωρούμε ψευδαίσθηση – όπως για παράδειγμα γράφει ο Daniel Dennett στο βιβλίο του «Consciousness Explained» (όπου θεωρεί ότι οι ποιότητες (qualia) δεν υπάρχουν και ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάτι μέσα στον εγκέφαλό μας που να παρατηρεί τον έξω κόσμο.) Η αντίληψη της συνειδητότητας ως θεμελιώδης δύναμη μοιάζει σε εντυπωσιακό βαθμό με την πεποίθηση πολλών αυτοχθόνων λαών στον κόσμο. Εντελώς ανεξάρτητα, πολλές αυτόχθονες ομάδες ανέπτυξαν την έννοια της θεμελιώδους «πνευματικής δύναμης» που θεωρείται ότι διέπει ολόκληρη την πραγματικότητα.
Στην Αμερική, οι Ινδιάνοι Hopi την ονομάζουν maasauu, οι Ινδιάνοι Lakota την ονομάζουν Wakan-Tanka και οι Ινδιάνοι Pawnee την ονομάζουν tirawa, ενώ οι Ινδιάνοι Ufaina (του Τροπικού δάσους του Αμαζονίου) την ονομάζουν fufaka. Οι Ινδιάνοι της Ιαπωνίας την ονομάζουν ramut (μεταφρασμένο από τον ανθρωπολόγο Monro ως «πνευματική ενέργεια»), ενώ σε ορισμένες περιοχές της Νέας Γουινέας την ονομάζουν imunu (μεταφρασμένο από τον ανθρωπολόγο JH Holmes ως «καθολική ψυχή». Στην Αφρική η φυλή Nuer την ονομάζει kwoth και η φυλή Mbuti την ονομάζει pepo. Όπως την αντιλαμβάνονται οι συγκεκριμένοι λαοί, η δύναμη αυτή δεν αποτελεί μια προσωπική ύπαρξη, όπως για παράδειγμα μια θεότητα, η οποία παρακολουθεί τον κόσμο και απαιτεί από τον άνθρωπο να τη λατρεύει. Συνήθως εμφανίζεται σαν μια δύναμη που εισχωρεί στα πάντα και δεν έχει φύλο ή προσωπικότητα.
Αυτή η άποψη για τη συνειδητότητα αποτελεί μια μεγάλη ερμηνευτική δύναμη σε άλλους τομείς. Βοηθά στην εξήγηση της ανθρώπινης συμπόνιας, της ενσυναίσθησης και του αλτρουισμού. Ο αλτρουισμός δεν έχει λογική μέσω ενός υλιστικού τρόπου σκέψης δεδομένου ότι είμαστε όλοι μεμονωμένα όντα που βρισκόμαστε μέσα στο σώμα μας και ο πρωταρχικός στόχος της ζωής μας είναι να διατηρήσουμε τη δική μας ευημερία. Δεν έχει καμία λογική βάση το να βάλουμε την ευημερία των άλλων πάνω από τη δική μας ή να επιχειρήσουμε να βοηθήσουμε άγνωστους ανθρώπους ή πλάσματα που ανήκουν σε διαφορετικά είδη. Αλλά αν η συνειδητότητα αποτελεί μια θεμελιώδη δύναμη ή πεδίο, τότε κατά μία έννοια αυτό είναι κάτι το οποίο όλοι μοιραζόμαστε ή στο οποίο συμμετέχουμε. Έτσι, είναι δυνατό για μας να συμπάσχουμε με τους άλλους ανθρώπους, να βιώνουμε τα δικά τους βάσανα σαν να είναι δικά μας και να έχουμε την επιθυμία να τους ανακουφίσουμε. Κατά μία έννοια, τα βάσανα των άλλων ανθρώπων είναι και δικά μας.
Αυτό το μοντέλο συνάδει επίσης με την τηλεπάθεια. Η τηλεπάθεια δεν έχει κανένα νόημα μέσω της υλιστική άποψης κι αυτός είναι ο λόγος που πολλοί υλιστές θέλουν να αμφισβητήσουν τις έρευνες που υποδηλώνουν ότι πρόκειται για ένα πραγματικό φαινόμενο. Αλλά και πάλι, αν η συνειδητότητα αποτελεί μια θεμελιώδη δύναμη, δεν θα πρέπει να εκπλαγούμε αν η τηλεπάθεια είναι πραγματική. Υπάρχει μια θεμελιώδης σχέση ανάμεσα στα έμβια όντα – ένα κοινό δίκτυο συνειδητότητας μέσω του οποίου οι πληροφορίες θα μπορούσαν να ανταλλάσσονται μεταξύ τους.
Αυτό το μοντέλο «ραδιοφώνου» ταιριάζει επίσης με ένα επιχείρημα που χρησιμοποιείται συχνά υπέρ της ιδέας ότι η συνειδητότητα προέρχεται από τον εγκέφαλο: μια βλάβη στον εγκέφαλο θα εξακολουθούσε να επιδρά ή να βλάπτει τη συνειδητότητα όπως ακριβώς μια βλάβη σε ένα ραδιόφωνο θα κατέστρεφε την εκπομπή του προγράμματός του.
Έτσι, για να εξηγήσουμε τη συνειδητότητα ίσως χρειαστεί κυριολεκτικά να σκεφτούμε εντελώς διαφορετικά – δηλαδή χωρίς να χρησιμοποιήσουμε τον εγκέφαλο. Δεν έχουμε μόνο συνείδηση – κατά μία έννοια έχουμε συνειδητότητα, η οποία εκφράζεται μέσα από εμάς. Και με αυτή την έννοια, όλοι μοιραζόμαστε την ίδια συνειδητότητα.
*Ο Steve Taylor είναι Ανώτερος Λέκτορας Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Λιντς Μπέκετ της Βρετανίας. Έχει γράψει τα βιβλία «Back to Sanity» και «The Fall».
Εναλλακτική    Δράση